Giriş
Halk inançlarının haritalanmasından evvel, günümüz itibariyle Türklerin mensubu bulundukları dinleri haritaya yansıtmak isabetli olur. Sayın Harun Güngör ve Sayın Ünver Günay’ın “Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi” isimli eserini esas alarak bu konuda yardımcı olabilecek 8-10 kaynaktan hareketle şöyle bir yansıtma yapılabilir.
Türklerin dinî coğrafyaları, Türklerin tarihî coğrafyası ile izah edilebilir. Uzmanların büyük çoğunluğu, Türklerin ilk yurdunun Orta Asya olduğu görüşündedirler. Burası; Batıda Aral gölü, doğuda Orhun ve Tuna ırmakları, kuzeyde Lena nehrinin baş kısımları, İrtiş boyları ve Orta Yenisey sahası, güneyde Talas-Sir Derya boylarına kadar geniş bir bölgeyi kapsar. Ancak Türkler, Japonya, Filipinler ve Seyhan adası dışında, Asya kıtasının her tarafına, Orta Avrupa içlerine, Mısır, Sudan dahil Kuzey Afrika’ya kadar yayılmışlardır. Türkler tarih boyunca, Hristiyanlık, Budizm, Musevîlik, Şamanizm, Kamizm ve Gök Tengri inancı gibi inançlara mensup oldular.
Asgarî dört-beş bin senelik bir geçmiş. bu denli çok sayıda din ve bu derece geniş bir coğrafî alanda fenemolojik tahlil yapmanın kolay olmadığı açıktır. Halk inançlarının haritalanması mümkün müdür? Böyle bir çalışmaya neden lüzum duyulmuş olsun? Böyle bir çalışma hangi ihtiyacı karşılayacaktır?
Türk etnosunun yeryüzüne dağılışını esas alarak, halk inançlarının karşılaştırması cihetine gidebilir miyiz? Bana göre böyle bir çalışma tek etapta ve bir defada mümkün değildir. Böyle bir konuyu tartışmaya açmadan önce, Türk halk inançları karşılaştırma çalışması yapılmalı mıdır? Türk etnosunun bir bütün oluşturduğunu göstermeye ihtiyaç duyuyor isek, bu çalışma gereklidir. Türk halkları arasında, halk kültürü ortaklığı müşterek millî kültürün sağlanmasında lüzumlu ise, bu karşılaştırma da yapılmalıdır.
Halk inançlarını meydana getiren faktörler arasında, halkların tarih boyunca mensubu oldukları dinler, yerleşilen yerlerde evvelce yaşanmış dinler, birlikte yaşanılan halkların ve komşu illerin dinleri de vardır. Ayrıca göç, büyük savaş, tabiî âfet ve salgın hastalıklar da faktördü rler. Bütün bunlara ilâveten, birlikte yaşanılan hâkim halkın istibdat-demokrasi gibi yönetim biçimi1, bağlı olunan rejimin ateist, laik ve totaliter oluşu da etkindir. Halkların mensubu bulundukları dinlerin uzun veya kısa sürmeleri de bıraktıkları izlerin derinlikleri itibariyle farklı gruplar oluşturdular.
Bize göre, Türk halklarının halk inançları coğrafyası, şu şekilde tasnif edilebilir;
1- Güney Sibirya veya Uluğ Türkistan’ın kuzey kısmı. Burası Türklerin ilk dini olarak bilinen Gök Tengri / Uluğ Tanrı / Ali Tanrı / Kamizmin’in vatanıdır. Burada Tuva, Tuluet, Şor, Altay, Hakas, Saha, Yakut bölgesi ele alınmalıdır.
Kırgızistan, büyük ölçüde bu coğrafyada mütalâa edilmeli. Hattâ Kazakistan’ın kuzey kesimi de bu daire içinde mütalâa edilebilir. Biz Karakalpakistan, Kazakistan’ı da halk inançları itibariyle bu aileye dahil etme eğilimindeyiz. Eski Türk inancı olarak kabul edilen Gök Tanrı inancının inanç rengi, farklı tonlarda bütün Türk etnosunun bulunduğu yerlerde görülmektedir. Bu teşhisin kapsamına Kıbrıs Türklüğü de dahildir. Prof. Dr. E.Ruhi Fığlalı bütün Türk tarikatlarında, eski Türk inançlarının izleri olduğunu açıklamıştır. Biz bu gerçeği Anadolu’daki Kamizm izleri itibariyle gözledik.
2- Uluğ Türkistan Türk halk inançları, burası da diğer coğrafî Türk kesimleri gibi, büyük ayrılıklar arz etmemekle beraber, bölgenin kapsamına doğal olarak Doğu Türkistan, Özbekistan, Kuzey Afganistan, Kuzey Pakistan, bir bakıma Karakalpakistan, Türkmenistan girmektedir. Burada Gök Tanrı inanç niteliğini biraz yitirmiş, İslâmiyet ve Zerdüşizm, inanç yapısını tayin edici faktör olmuştur.
3- İran Türklüğü, burada halk inançlarına Şiî-Caferi bir görünüm eklenmiştir. Nahçıvan, Dağıstan, Borcalı bölgesi ve Kuzey Azerbaycan’da bu görünümün tesiri azalır. Oğuz’un Sünnî ve Şiî olmayan rengi burada kendini daha net gösterir.
4- Osmanlı coğrafyası Türk Halk İnançları; coğrafyanın kapsamına Kırım, Dağıstan, Kuzey Kafkasya’nın diğer kesimleri, Kuzey Mezopotamya (Irak, Suriye), Kuzey Kıbrıs, Bulgaristan, Batı Trakya, Makedonya, muhtemelen Bosna-Hersek, Balkan Türklüğü girer.
– Suriye, Irak ve kuzeyinde Osmanlı’nın ehlibeyt inanç kültürü kendisini halk inançlarında da hissettirir. Kırım, Kafkasya ve Dağıstan laiklik evveli Türkiye Türk halk inançlarını büyük ölçüde yansıtır. Kuzey Azerbaycan Türk halk inançları, Caferî inanç giysisi itibariyle güney Azerbaycan’dan ciddî farklılıklar arz eder ve orijinaldir. Bu hâliyle Suriye ve Irak Türk halk inançlarına daha yakındırlar. Suriye ve Irak Türkmenlerinden her ikisi de Arap Baas baskısı görmüş olmalarına rağmen, Irak’ta halk inançları kültürü daha canlıdır.
– Bulgaristan ve Makedonya Türklerinden her ikisi de komünist dönem yaşamış olmalarına rağmen, Bulgaristan’da Osmanlı Türk halk inançları daha yüzeydedir. Belki de, dinî baskı fazla olunca halk dinî folkloru canlı tutmaya çalışmıştır. Bir şahit olmak üzere Özbekistan’da İslâm’ın varlığını, 60-70 yıllık komünist baskısına rağmen sürdürebilmesi, “Türbe İslâm’ı” ile izah edilmektedir. Bu arada acı olan bir gerçek de Türk dünyasında folklorik İslâm’ı Türk ve İslâm olmayanlar daha yakından incelemektedir. Hristiyan ve komünist bir toplumda, birlikte yaşamak zorunda kalmış olmalarına rağmen, Makedonya Türkleri, dinî folklorlerini Bulgaristan Türklerinden daha canlı tutabilmişlerdir.
Kıbrıs Türk kesiminde mistik folklor, Osmanlı’nın uzantısı şeklinde varlığını sürdürmüş, ancak daha aydınlık bir yapı arz etmiştir. Bid’at ve hurafeden daha uzak olmuştur. Kuzey Azerbaycan’daki Oğuz karakterli Türk halk inançları Osmanlı’da daha farklı bir Sünnî İslâm ve Arap katkılı bir görünüş almıştır.
Prof. Dr. M.A. Kaşgarlı, Kıbrıs’ta Türk varlığının İslâmiyetten evvel başladığını, adanın bu dönemin Türklerinin eski Türk dininin izlerini taşıdığını, yazılı kaynaklardan hareketle açıklamaktadır.Ancak bu teşhisin Kıbrıs Türkleri arasında yapılmış olan özel alan çalışmalarından hareketle teyit edildiğini bilmiyoruz. Bizim eski Türk İnançlarının Kıbrıs halk inançları arasındaki tespitimiz genel anlamda olup; “ışık”, “ters motifi”, “çaput bağlama”, “yağmur duası”, “kına”, “yön”, “haklaşmak”, “gök”, “koku”, “ruh”, “nazar”, “baba”, “buğulanma”, “tırnak”, “saç”, ” kurban kanı”, “kurşun dökme”, “kara akiye”, “kurt”, “ebem kuşağı”, “Fatma ana”, “su”, “başlık”, “çeyiz” konularındadır.
Bizim Kıbrıs halk inançları konusu itibariyle merakımızı çeken husus, Ortodoks Türklerden olup, Ortodoks Rumlar arasında eriyen, milliyetini yitiren Türklerin olup olmadığıdır. Bir diğer husus da birlikte yaşayan Kıbrıs’ın Ortodoks Rum’u ile İslâm Türk’ü halk inançları itibariyle ne denli etkileşim yaşamışlardır?
Kıbrıs halk inançları itibariyle önemsediğimiz bir konu da, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kurtuluş destanında halkın ürettiği efsanelerdir.
5- Bu gruba Hristiyan Türkleri, Gagavuzları, Çuvaşları, Yakutları bir kısım Altaylıları ve Gregoryen Türkleri almak mümkündür. Bunların inançlarında, diğer Hristiyan kesimlerde görülmeyen Gök Tengri inancının izlerini görmek mümkündür. Bize göre Gregoryen Türkler Ermenilerin asimilâsyonuna terk edilmiştir.
SONUÇ
Türk dünyasının halk inançlarını bölümlere ayırma girişimimiz, Türk Dünyasının halk inançları itibariyle de bütünlüğünü gösterebilmek içindir. Bölgelerin kendi aralarında ele alınmaları yöntemini, daha kolay olacağı itibariyle denedik. Ve her bölüm kendi içerisinde incelenip ortak inançların esasları belirlendikten sonra karşılaştırmanın daha kolay olacağını düşündük.
Halk inançları atlasının hazırlanmasının lüzumunu ve inanç atlasının muhtemel sorunlarına dair açıklamalar yapıp, Kıbrıs Türklüğünün de haritadaki yerini işaretledikten sonra, özetle belirtmek gerekirse;
Kıbrıs halk inançlarının genel Türk dünyası inanç haritasında işaretlenmesi, Türk kültürünün bu coğrafyada halk inançları itibariyle izahı için gereklidir. Günümüzden hareketle Musevîlik evveli süreçte yapılabilecek fenomolojik tahliller, Türk tarihinin bu coğrafyada dinler tarihi itibariyle derinliğini ortaya koyacaktır.
DİPNOTLARI
1- Ethem Ruhi Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevîlik-Bektaşîlik, Ankara 1994, Sh. 5-7.
2- Nedya Yuguşeva-Yaşar Kalafat “Altay Kamizminin Anadolu Türk Halk İnançlarında İzleri, Yol, S.2, Syf.102-107.
