HAKAS edebî dili 1917’de Büyük Ekim Sosyalist inkılâbının başarılmasından sonra şekillenmiştir. Tarihen kadim Oğuz ve kadim Uygur kabile-tayfa birlikleri ile alâkadar olan bu dil, genetik cihetten daha çok kadim Kırgız dili ile bağı olan bir dildir.
Bu dili konuşanların ekseriyeti Hakas muhtar vilâyetinde toplanmıştır. Hakas dilini 1970’te 71 bin kişi konuşuyordu.2
Çağdaş Hakas dili birbirinden farklı olan Sagay, Kaçin (Kaç), Kızıl, Şor, Koybal ve Beltir diyeleklerinin sentezi neticesinde meydana çıkmıştır.3 Edebî dilin esası Sagay ve Kaç diyeleklerine dayanır.
Hakas adı Çince menşeli Hagias kabile adı ile alâkalı görülür.
Hakaslar evvelâ Rus yazısı esasında düzenlenmiş alfabeden istifade ediyorlardı. 1929’dan sonra bu alfabe Latin, 1939’dan sonra ise yeniden Rus yazısı esasında tanzim edilmiştir.
Şimdi bu dilin içtimaî anlaşma ve yakınlaşma işlevi genişlemiş, bu dilde tedrisat hayata geçirilmiştir. Küllî miktarda içtimaî-siyasî ve bediî edebiyat, gazete ve dergiler neşrolunmaktadır.
Hakas dili ancak son zamanlarda etraflıca incelenmeye başlanmıştır. İnkılâptan evvel bu dil hakkında ara sıra verilen malûmata M. A. Castren’in, W. V. Radloff’un, V. İ. Verbitski’nin, N. F. Katanov’un ve diğerlerinin eserlerinde rast gelinirdi. Sonraları ise S. Y. Malov, N. K. Dmitriyev, N. A. Baskakov, N. P. Dırenkova, F. G. İshakov, V. G. Karpov, G. F. Babuşkin, A. T. Kazakov, A. İ. İnkejekov-Grekul ve başkaları bu dilin diyeleklerini (şivelerini), leksik-fonetik ve gıramatik yapısını şu veya bu cihetten tedkik etmeye başlamışlardır.4
Söz hazinesi
Hakas dilinin leksik terkibini halis Türk menşeli sözler teşkil eder. Şöyle ki:
ağas (ağaç), al, ala, alton (altmış), at (at), çibirgi (yirmi), hal (kal), hara, hızıl (kızıl), hus (kuş), iki (iki), imçi (hekim), inek (inek), irte, kiçi, kil, kör, mal (mal), nanmır (yağmur), orın (orun, yer), otıs (otuz), pas (baş), palıh, pıçah, pir (bir), pozım (özüm, kendim), tağ (dağ), tas (taş), tasta, til (dil), tört (dört), min, sin, ol, pis, sirer (ben, sen, o, biz siz) ve saire.
Hakas dilinin leksik terkibinde küllî miktarda Moğol ve Rus menşeli sözler vardır. Burada kendini gösteren alaka çekici bir cihet de Arap ve Fars sözlerinin kullanılmamasıdır.
Ses bilgisi
Hakas dilinde 9 kısa (normal) ve 8 uzun ünlü vardır. Burada uzun ünlüler çift şekilde kullanılır. aa, oo, uu gibi.
Hakas dilinin ünlüleri içerisinde özgün fonem olarak i, ö ve ü ünlülerini göstermek mümkündür.
Tuva dilinde ve Oğuz gurubundan Türkmen dilinde olduğu gibi burada da ünlülerin ilkin (birincil) uzaması geniş şekilde yayılmıştır (Aslında fonematik mana oluşturmasına rağmen bu ikincil uzama sayılabilir. Püün (pu+kün, yani bugün). Meselâ:
Haar- (kızartmaktan emir)-har (kar), paala (kıymetlendirmekten emir)-pala (bala, yani çocuk), aal (köy, ağuldan)-al- (almaktan emir), iir (akşam)-ir (er) ve saire.
Burada ancak kadim Türk sözü olan ööt (od, yani ateş) sözündeki ünlünün birincil uzaması müşahede olunur.5
Açık veya kapalı e ünlüsünün i’ye geçmesi, Tatar ve Başkurt dillerinde olduğu gibi bu dil için de seciyevîdir (karakteristiktir). Min (ben), sin (sen), pis (biz).
Hakas dilinin ünsüzleri içerisinde özgün hususiyetler de kendisini gösterir. Evvelâ Hakas dili için seciyevî olan ğ, c, ñ fonemleri kullanılır. v, f, ş, tş, ts, j fonemleri ise ancak alınma sözlerin içinde müşahede olunur.
Hakas dilinde z fonemi daha çok kullanılır. Bu fonem söz ortasında y-d-t fonemlerinin mahrecinde görülür. Azak-ayak-adak-atak gibi.
Sibirya Türk lehçelerinde (Şarkî Hun) olduğu gibi Hakas dilinde de tonsuz ve tonlu ünlüler tam olarak farklılaşmamıştır. Öyle ki bu dilin kendi sözleri için b ünsüzü müstakil fonem olarak kullanılmaz. Ancak ses arasında (ek alırken) p ünsüzü b’ye geçer: tuup (deri), tuubım (derim) gibi. Bunu t, d ünsüzleri hakkında da söylemek mümkündür.
Hülâsa ses arasında tonsuz ünsüzlerin ekseriyeti tonlulaşır: s > z; ças (yıl) > çazı (onun yılı).
Hakas dilinde ünsüzlerin birbirinin yerini tutması geniş yayılmıştır. y > ç; yıl > çıl, yedi > çiti; l > t =attar (atlar); h > ğ=çooh (söz) > çooğı (sözü); ç > c=kücük; ş > s; s ve k > h (hus=kuş) gibi.
Burada türlü türlü fonetik hâdiseler vardır. Benzeşmeye örnekler: ağastar (ağaçlar), hozannar (tavşanlar).
Ses düşümüne örnekler: orın > ornı (yeri), purun > purnı (burnu) gibi.
Hakas dilinde vurgu genellikle sözün son hecesinin üstüne düşer. Bununla birlikte vurgunun muhtelif hâllerde yerini değiştirmesi de görülür.
Yapı bilgisi
Hakas dilinin morfolojik yapısı daha çok Oğuz, Uygur, Karluk gurubu dillerini hatırlatır. Bu dilde söz türetme olgusu esasen sentetik yolla olur. Hakas dilinde söz yapıcı ve söz değiştirici eklere ilâve olarak şekil yapıcı ekler de ayrıma tabi tutulur.
Hakas dilinde ad ve fiil türeten eklerden aşağıdakileri göstermek mümkündür:
-çı, -çi; -g, -ğ, -ığ, -iğ; -ıs, -is; -ım, -im; -lığ, -lig; -nığ, -nig; -tığ, -tig; -la, -le; -na, -ne; -dın, -din, -tın, -tin; -zın, -zin; -da, -de, -ta, -te; -li; -ni; -ti, -di; -ça, -çe ve saire.
Oğuz gurubu dillerinden farklı olarak burada ekler çift varyantlıdır. Başka sözle söylersek burada yuvarlak u, ü ünlülerinin olduğu varyantlar kullanılmaz.
Bu dilde çoğul ulamı –lar, -ler, -nar, -ner ve –tar, -ter ekleriyle meydana gelir. Meselâ:
añnar (hayvanlar), atar (atlar), çirler (yerler), mallar (mallar), studentler (üniversite öğrencileri) gibi.
Hakas dilinde iyelik ulamının 1 ve 2. şahıslarının tekili, kısmen de 3. şahısların tekil ve çoğulu Oğuz gurubu dilleri ekleriyle aynıdır. Bununla birlikte 1 ve 2. şahısların çoğulunda farklar kendini gösterir. Meselâ:
Tekil
1. şahıs: -m, -ım, -ım. çirim (yerim)
2. şahıs: -n, -ın, -in. çirin (yerin)
3. şahıs: -ı, -i, -zı, -zi. çiri (yeri)
Çoğul
1. şahıs : -bıs, -bis, ıbıs, -ibis. çiribis (yerimiz).
2. şahıs : -nar, -ner, -ıñar, -iner. çiriner (yeriniz).
3. şahıs: -ı, -i, -zı, -zi. çiri (yerleri).
Muasır Hakas dilinde sekiz hâl tasnif edilir. Burada diğer Türk lehçelerinde kendini göstermeyen istikamet ve birgelik (beraberlik) hâli de tarif edilir. Küçük fonetik farkları ve eklerin sadece iki varyantlı oluşunu nazara almasak, ilk altı hâl Oğuz gurubu dilleriyle aynıdır. Esas fark bizce bulunma hâlinin –a, -e ile yanaşı (beraber) –ğa, -ğe ekiyle de meydana gelmesi sayılabilir:
1. yalın hâl: Eksizdir. tura (ev), pala (çoucuk), mal (mal).
2. ilgi hâli: -nıñ, -niñ, -tıñ, -tiñ. turanıñ, palanıñ, malnıñ.
3. yönelme hâli: -ğa, -ğe, -ka, -ke, -a, -e. turağa, pala, mala.
4. yükleme hâli: -nı, -ni, -tı, -ti. turanı, palanı, malnı.
5. bulunma hâli: -da, -de, -ta, -te. turata, palada, malda.
6. ayrılma hâli: -dañ, -deñ, -tañ, -teñ, -nañ, -neñ. turatañ, paladañ, tastañ, tağdañ.
İstikamet hâli olarak tarif edilen hâle gelince kaydetmek lâzımdır ki, bu hâl kadim yönelme hâlinin (-gar, -ger) fonetik çeşitlemesi olan –zar, -zer, -sar, -ser ekleriyle biçimlenmesinden başka bir şey değildir. Meselâ:
Çar (sahil), çarzar (sahile); sas (bataklık), sassar (bataklığa) ve benzeri.
Birgelik-vasıta hâli olarak izah olunan şekle gelince, onu hâl olarak kabul etmek o kadar da doğru değildir. Şöyle ki, arğızınan (arkadaşı ile), maşinanan (maşın ile=araba ile), sinnen (senin ile), orinisnen (sevinç ile) sözlerindeki eklerle birlen > bilen > ilen > nen > nan edatının yarım şeklinden başka bir şey değildir.
Sıfatlarda mukayese
Hakas dilinde sıfatlarda mukayese derecesi esasen üç şekilde kendini gösterir:
1. azaltma derecesi: -sımah, -simek, -zımah, -zimek, -amdıh, -emdik, -ilbey, -ağamdıh, ağımtıl).
2. çoğaltma derecesi: çahsınıñ çahsızı (yahşının yahşısı), ahtañ ah (aktan ak), sapsarığ (sapsarı).
3. üstünlük derecesi: iñ çahsı (en yahşı), uğaa çahsı.
Bu dilde somut mukayese genellikle Oğuz gurubu dillerinde olduğu gibi daha çok sintaktik yolla meydana getirilir. İnek hazıradan uluğ (inek buzağıdan büyüktür), kün andan çarıh (güneş aydan parlaktır).
Hakas dilinin sayı sistemi Oğuz gurubu dilleriyle esas olarak aynıdır. Asıl sayı sıfatlarında kendisini gösteren farklar ise çok cüzidir. Pir, iki, üs, tört, pis, altı, çiti, sigis, toğıs, on, çibirgi, otıs, hırıh, ilig, alton, çiton, sigison, toğızon, çüs vb.
Bu dilde sıra sayıları –ıncı ekiyle meydana gelir. ikinci, onıncı, törtinci.
Bununla birlikte Oğuz gurubu dillerinde hususî morfolojik alâmetle ortaya çıkmayan? üleştirme sayıları gurubu burada –ar, -er (pirer pirer=birer birer, bir bir), toğızar (dokuzar) ve -arlap, erlep (onarlap) ekleriyle ortaya çıktığı gibi, topluluk sayıları gurubu da -olañ, öleñ (sigizöl_n=sekizer, sekizi bir arada, üzöl_n=üçer, üçü bir arada) ekleriyle ortaya çıkar.
Zarflar
Hakas dilinde zarflar nitelik ve tarz zarfları diye iki guruba bölünür. İlâveten bu zarf guruplarının içinde mukayese, sebep, ölçü, zaman, nitelik, yer ve nicelik aksettiren şekiller de vardır.
Zamirler
Hakas dilinin zamirlerinin çoğu kadim şekillerin mevcut oluşuyla dikkati celbeder. Burada onların birkaç mânâ çeşidi gösterilir:
Şahıs zamirleri: min, sin, ol, pis, sirer, olar.
İşaret zamirleri: pu, ol, tigi (öteki), andağ, mınca.
Dönüşlü zamirler: pos (öz, kendi).
Belirli zamirler: pray, polğan.
Soru zamirleri: kem, name, haydağ, hanca.
Belirsizlik zamiri: kem-de, nime-de, hacan-da.
Olumsuzluk zamiri: pirde, ol nimes.
Fiil ulamı
Hakas dilinde en zengin morfolojik ulamlardan biri de fiillerdir. Başka Türk dillerinde olduğu gibi burada da fiiller geçişli ve geçişsiz olmak itibariyle ikiye ayrılır:
Fiillerin meydana gelme sürecinde kendini gösteren ve merak celbeden cihet şundan ibarettir: Burada analitik yolla (bileşik) fiil türetme olgusu geniş şekilde yaygındır.
Buna ilâveten Hakas dilinde Şarkî Hun gurubu dilleri için seciyevî olan mastar şekli de kullanılır. –arğa, -erge, -rğa, -rge. Meselâ:
Toğınarğa (çalışmak), oynırğa (oynamak), ügrenerge (öğrenmek), uzırğa (uyumak) vs.
Hakas dilinde kullanılan fiillerin mânâ çeşitleri hem aksettirdikleri mânâya hem de morfolojik alâmetlerine göre Oğuz ve Uygur gurubu dilleriyle demek mümkün ki, uygundur:
Etken çatı: Eksizdir.
Edilgenlik çatısı: -ıl, -il, -l. (sağıl, pazıl=yazıl, sanal=sayıl).
Dönüşlülük çatısı: -ın, -in, -n. taran, körin, üzil, çuğın (yuyun=yıkan).
İşteş çatısı: -ıs, -is. köris (görüş), tudıs (tutuş), ohsanıs (öpüş).
Ettirgenlik çatısı: -tır, -dır, -j, -ğıs, -it. oğurlat, aldır, tondır, kistir.
Hakas dilinde geniş ihata dairesine malik olan fiil kipleri olan emir, şart, istek, ihtimal, haber ve zorunluluk (mecburiyet), zaman ulamı ile birlikte tanımlanır. Bu dilin fiil kipleri Oğuz gurubu ile çoğu zaman umumî cihetlere maliktir. Lâkin fiilin zamanlarında muayyen farklılıklar kendisini gösterir.6
Hakas dilinde fiilin şimdiki zamanı –ça, -çe, -çadır, -çedir, -dır, -dir, -ir eklerinin ilavesi ve odır (otur), tur (dur), çör (yürü, git) fiillerinin yardımıyla meydana gelir:
ırlapça (okuyor), uçuhça (uçuyor), çügürçe (koşuyor, yügür fiilinden), sanıdır (sayıyor), kilir (geliyor), parır (varıyor), tözençedir (döşüyor, seriyor), kirip odır (giriyor), çarıp tur (parlıyor) gibi.
Bu dilde geçmiş zamanın bir kaç şekli kendini gösterir. –dı, -tı, -ğan, -çan, – çathan, -tır, -ğalah, -çıh). Mesela:
kördi (gördü), sanadım (saydım), pilgen (bilmiş), ırlaçanmın (okudum), uzup çathan (uyudu), attır (attı), oynaallah (oynadı), sanacıh (saydı) ve saire.
Hakas dilinde geniş zaman –ar, -er eki ve polar şekli ile yapılır. Somar (çimer, yıkanır), piler (bilir) gibi.
Bu dilde bağ fiil ve sıfat fiil şekilleri içerisinde kadim varyantlar daha çok muhafaza olunmuştur. Hakas dilinde sıfat fiiller aşağıdaki ekler vasıtasıyla ortaya çıkar.
-ğan (turgan); çathan, -çetken (körçetken=gören); -ığan, -igen (parığan=varan, giden); -dırğan, -dirgen (tonadırğan=donan); -an, -en (haynaan=kaynayan); -ğalah, -halah (hayılğalah); -ar, -er (iner); -ğadağ, -gedeğ ve saire.
Muasır Hakas dilinde çok kullanılan bağ fiil şekillerinden aşağıdakileri göstermek mümkündür:
-a, -e, -ıp, -bin, -ğança,-abas. Meselâ:
sağıp, köre, odıra (otura), ölgence (ölünce), toñanca (donunca), kilebes gibi.
Yardımcı söz türleri
Hakas dilinde yardımcı söz türleri şekilde geniş yayılmıştır. Bu yardımcı unsurlar içerisinde ilk şekiller esasen muhafaza olunmuştur. Yardımcı söz türlerinden aşağıdakileri göstermek mümkündür:
Koşmalar: üçün, ötire, köre, siri, toğır, tüzirge, udur, hosti, say, oshas, tobıra, ibire, altına, arazında (arasında), ortızında (ortasında).
Bağlaçlar: paza, çe, alay, alayda, anıñ, üçün, annañar.
Edatlar: pa – pe, ba –be, ma – me, a?, noo?, nöös, na – ne, sah, çoh, nimes, ma, çe, paza, iñ, itpeze.
Hakas dilinde modal (kipsel) sözler ayrıma tâbi tutulmaz. Ünlem ve mimemler bu dilde esas söz türlerinin terkibine dahil edilir. Aslında onlar da başka Türk dillerinde olduğu gibi yardımcı vazife ifa eder.
Burada ünlemlere a, aa, ay, uy, ah, oh, o, oy, han, huday, tatay; mimemlere ise pıs pıs, port part, hırt hart, pırt pırt, pık pık, sırt sart, hoyrıh hayrıh ve bu kabilden olan şekilleri dahil etmek mümkündür.
Cümle bilgisi
Hakas dilinin sintaktik yapısında iki birim, tamlamalar ve cümle kendisini belirgin şekilde gösterir.
Bu dilde tamlamaların türlü türlü şekilleri çok yaygındır. Atributiv-te’yin (sıfat ve belirtili isim tamlamasının birinci unsuru) ve atributiv-zerflik (belirleyici zarf?) birleşmeleri. Meselâ:
Ool pala (oğlan çocuk), hıs pala (kız çocuk), tas tura (taş ev), kiri kizi (ihtiyar kişi), ancı kizi (avcı kişi), üyerenci hakas, çarım kün (yarım gün), minin haraam (benim gözüm), kolhoz malı (kolhoz malı), sinin kilgeniñ, iñ uluğ (en büyük) ve benzeri.
Hakas dilinde basit cümleler mânâ bakımından naklî, sual, emir ve ünlem cümleleri diye nevlere ayrılır. Burada basit cümleler tek terkipli, çift terkipli, geniş ve muhtasar (kısa) olabilir.7
Hakas dilinde tek terkipli cümlelerin şahıssız, gayri muayyen (belirsiz) şahıslı, umumî şahıslı, öznesiz, yüklemsiz, adlık (yüklemi ismin yalın hâlinde olan cümle) ve söz-cümle çeşitleri de mevcuttur.
Bu dilin naklî cümlelerinde söz sırası ekseri Türk dillerinde olduğu gibidir. Özne önce, yüklem ise sonra gelir. İkinci dereceli öğelere gelince tamlayan tamlanandan, tümleç tümlediği (bütünlediği) sözden, zarf ise esasen yüklemden, bazen de tamlayandan evvel gelir. Bununla birlikte bu sıra bozulabilir de.
Hakas dilinde birleşik cümleleri Oğuz gurubu ile mukayese edersek o kadar da yayılmadığını görürüz. Burada birleşik cümlelerin bağımlı ve bağımsız türleri vardır.
Diğer şark gurubu dillerinde olduğu gibi burada da bağ fiil, sıfat fiil ve mastar öbekleri daha çok yayılmıştır. Bunlar birçok durumda birleşik cümle olarak açıklanır.
Hakas dilinde bağımlı birleşik cümlelerin terkibinde çeşit çeşit yan cümleler (özne, yüklem, tamlayan [belirleyen], nesne, zarf [yer, zaman, niteleme, sebep, maksat, şart, güzeşt] cümlecikleri tasnife tâbi tutulur.
Diyelekler (şiveler)
Hakas dilinde iki esas diyelek gurubu nazarı celbeder. 1. Sagay-Beltir diyelekleri 2. Kaç-Koybal-Kızıl diyelekleri.
Bu diyelek gurupları birbirinden fonetik, leksik ve gıramatik cihetten farklıdır. Birinci diyelek gurubunda ş, j fonemleri kullanılmaz. Onların yerine s, z ünsüzleri geçer. Bu diyelek gurubunda halis Türk menşeli sözlerde ç, ş fonemleri müşahede olunmaz. İkinci diyelek gurubunda ise aksine ş, j ve ç fonemleri geniş şekilde yayılmıştır.
Birinci diyelek gurubu için b, p > m; o > u; ö > ü; oo > uu; öö > üü değişmeleri seciyevidir. İkincide ise ç > y; i > e; ü > ö; üü > öö değişmeleri sık sık kendisini gösterir.8
Diyelek ve ağızlar arasındaki farklar, hususiyle gıramatik farklar, edebî dilin tesiri altında silinmek üzeredir.
DİPNOTLARI
1- Hakas Türkçesi hakkında bilgi veren bu makale Azerbaycanlı Türkolog Ferhad Zeynalovun Türkologiyanın Esasları (Bakü 1981) adlı eserinin 311-318. sayfalarından aktarılmıştır. Zeynalov; Hakas Türkçesiyle birlikte Şor, Baraba, Çulım, Tuva, Tofa (Karagas), Türkçelerini Uygur-Oğuz gurubuna (age, 297. s.) sokar. Bu makale ile Uygur-Oğuz gurubu Türk lehçelerinin hepsini Orkun okuyucusuna sunmuş bulunuyoruz.
2- 1989 sayımında 81.428 kişiydiler (YG).
3- N. A. Baskakov, Vvedenie v izuçenie tyurkskih yazıkov, 328. s.
4- V. G. Karpov, Hakasskiy yazık, “Yazıki narodov SSSR”, II, 429. s.
5- Grammatika Hakasskogo yazıka, 19. s.
6- Grammatika Hakasskogo yazıka, 200. s.
7- Grammatika Hakasskogo yazıka, 278. s.
8- N. A. Baskakov, Vvedenie v izuçenie tyurkskih yazıkov, 329. s.