I- Cusup Mamay’ın Hayatı ve Manasçılık Çevresi
Ünlü manasçı Cusup (Yusuf) Mamay 1918 yılının Nisan ayında Kırgız bölgesi olarak adlandırılan Kızılsu’ya bağlı Atçaylı köyünde doğar.1 Babası o sıralarda hayvancılıkla geçinmektedir. Kalabalık bir ailede büyüyen C. Mamay, yedi yaşındayken hocaya, Kur’an-ı Kerim’i ve Arapçayı öğrenmesi için gönderilir. Her ne kadar babası basit dinî bilgileri alması için hocaya göndermişse de Mamay ilk hocasından ve başkalarından da çeşitli dersler almıştır. O yaşlarda ağabeyi Balbay Mamay bilgisiyle kardeşi Cusup’u çok etkiler ve ona “Manas”ı tanıtır, öğretir. Mamay’ın kardeşinden destanı öğrendiği dönemlerde Doğu Türkistan’da daha başka tanınmış manasçılar da vardı.
Çin’in Doğu Türkistan bölgesinde yaşayan Kırgızlar ile bugünkü Kırgızistan topraklarında kalan Kırgızlar arasında yüzyılın başlarında sıkı kültürel ilişkiler vardı. Manas destanını anlatma geleneği Çin’deki Kırgızlar arasında da çok canlıydı. 1916 yılının sonlarına doğru çıkan ayaklanmadan2 kaçanların arasında bulunan Kırgızların ünlü manasçısı Sagımbay Orozbakov, (sonradan Cusup Mamay’ın manasçılığını etkileyecek olan manasçı) Cusup Akun’la birlikte “Manas”ı okurlar.3 O tarihlerde Cusup Akun’un dışında tanınan bir diğer manasçı İbrayım Akınbek (1882-1959) tir.4 Bu manasçıların yanında denilebilir ki, en çok kardeşi Balbay (1896-1937) Cusup Mamay’ı etkilemiştir.5
II- Cusup Mamay’ın
Manasçılığı ve Varyantında Görülen Farklılıklar
Güçlü bir destan geleneğinin yaşadığı bir çevrede yetişen Cusup Mamay da tabiatiyle bu muhitten etkilenmiştir. Bu zengin çevrenin dışında. C. Mamay’ın diğer manasçıların çoğundan farklı olarak tebarüz eden bir özelliği; çok okumasıdır. Ağabeyi Balbay ona, çoğu Türk dünyasının ortak folklor ürünleri olan kitapları sürekli getirmiştir. “Şahmeran”, “Kerbela”, “Rüstem-Zaloğlu Rüstem”, “Bin bir Gece Masalları”, “Tahir ile Zühre” vb. bunlardan bazılarıdır. Bu yoğun okuma ameliyesi C. Mamay’ın destan bilgisinin arka plânını oluşturmuştur. Nitekim kendisi de çeşitli vesilelerle destanı nasıl öğrendiği şeklindeki sorulan sorulara verdiği cevaplarda anlattığı hikâye ve destanların nüvesini teşkil eden vakayı yazılı kaynaklardan okuduğunu söylemiştir.6 Ancak o, bu vakayı zengin muhayyilesinde işlemiş ve ona orijinal bir kimlik kazandırmıştır. Bunun yanında, büyük manasçıların hepsinde ortak motif olma özelliği gösteren “rüya görme yoluyla destanı öğrenip anlatma” geleneksel yöntemiyle öğrendiğini de söylemekten geri kalmaz. On yaşında olağanüstü unsurlarla dolu bir rüya görür. Destanın en önemli kahramanları olan; Manas, Bakay, Almambet, Çuba k, Sırgak, Irçıoğlu ona rüyada, destanda tasvir edildikleri hâlleriyle görünürler.7
C. Mamay “Manas”ı sekiz bölüm hâlinde anlatır: Manas, Semetey, Seytek, Kenenim, Seyit, Asılbaça-Bekbaça, Sombilek, Çigitey. Bunun dışında o, Er Töştük, Kurmanbek, Toltoy, Köbök, Cangıl Mirza, Tutan gibi küçük destanları da bilmektedir.
Mamay’ın varyantı, sayısı 64 olarak tahmin edilen – varyant sayısı 80 olarak da söyleniyor- “Manas” varyantları içinde en uzunudur. Diğer manasçıların anlattıklarıyla C. Mamay’ın anlattıkları arasında gerek destanın kurgusunda, gerekse bazı motiflerin, ya da vakaların anlatılmasında önemli farklılıklar göze çarpar. Meselâ, Sagımbay Orazbakov’da sırasıyla konu başlıkları şöyledir:
– Manas’ın eski ataları.8
– Kırgızların esir oluşu.
– Çakıp ve Çıyırdı’nın rüyaları.
– Manas’ın doğumu.
– Manas’a isim konulması.
– Manas’ın çocukluğu.
– Cakıp’ın Manas’ı çoban Oşpur’a götürmesi.
– Manas’ın Esenhan’ın casusunu öldürmesi.
– Manas’la Nezkara’nın karşılaşması.
– Manas’ın han oluşu.
– Cakıp’ın halkı toplayarak Anciyan’a gitmesi.
– Manas’ın Tekeshan’ı mağlup etmesi.
– Manas’la Kız Saykal’ın görüşmesi.
– Manas’ın Akunbeşim’i yenmesi.
– Manas’ın Sooruk’u yenip Nakılay’ı alması.
– Manas’ın Sooruk’u yenip Nakılay’ı alması.
– Manas’ın Kırgızları Ala-Too’ya götürmesi.
– Alooke’nin yenilmesi.
– Almambet’in hikâyesi.
– Kökçö ile Almambet’in tartışması.
– Manas’ın düşü.
– Manas ve Kırkı Çoro’nun ava çıkmaları.
– Almambet’in Kökçö’den ayrılarak Manas’a katılması.
– Manas’ın Almambet’i karşılaması.
– Manas’ın toyu.
– Kökötöy’ün aşı.
– Aş toplantısı.
– Bokmurun’un bütün çevre halklarını aşa davet etmesi.
– Kongurbay’ın Manıker’i zorla alması.
– Çeşitli yarışlar.
– Koşoy ile Coloy’un güreşmesi.
– Kıtay ve Kalmukların ganimet yüzünden kavga etmeleri.
– Çong kazat (büyük sefer).
– Hanların Manas’a elçi göndermeleri.
– Manas’ın hanlarla toplanması.
– Manas’ın Beycin’e sefer düzenlemesi.
– Kanıkey’in askere nasihat etmesi.
– Kongurbay’ın öldürülmesi.
– Sirgak’ın haber vermesi.
Sagımbay Orozbakov varyantındaki vakalar bu bölümden sonra manzum değil, mensur olarak anlatılmaktadır. Bu mensur bölümü şu şekilde konu başlıklarına ayırmak mümkündür.
– Manas’ın Akun hanla akraba olması.
– Manas’ın hacca gitmesi.
– Kalmuk ve Kıtaylıların Kırgızlara saldırması.
– Büyük katliam.
– Manas’ın Mekke’den dönerek savaşa girmesi.
– Manas’ın yaralanması.
– Manas’ın gömülmesi.9
Vakalar Orozbakov’da bu şekilde sıralanırken C. Mamay’da farklı eklemeler ve Orozbakov’da sözü hiç edilmeyen konular görülür. C. Mamay’ın konu başlıkları şöyledir:
– Comok başı.
– Kırgızların dağılması.
– Alooke’nin Kırgızlara saldırması.
– Kardıgaç’ın doğması. Cakıp’ın Magdım’ı alması.
– Manas’ın dünyaya gelişi.
– Manas’ın ekin ekmesi.
– Cakıp’ın han oluşu, Akkula’ya sahip olması.
– Manas’ın Balta Dev’in yayına gitmesi.
– Manas’ın Koşoy’a misafir olması.
– Manas’ın Camgırçı ve Şıgay’la görüşmesi.
– Manas’ın Bakay, Aykoco, Bölükbay’la buluşması.
– Manas’ın değişik savaş silâhlarına sahip olması.
– Kırk Çoro’nun bir araya gelmesi.
– Manas’ın hastalığı.
– Manas’ın Köngtöy’ü yenmesi.
– Manas’ın han oluşu.
– Manas’ın Nasılay’ı alışı.
– Manas’ın Badıköl’ü yenip halkı tekrar toplaması.
– Manas’ın Kalmuk kahramanlarını yenmesi.
– Manas’ın Hokand’a sefer düzenlemesi.
– Manas ve Kanıkey’in toyu.
– Kökötöy’ün aşı.
– Aş toplantısı.
– Civar halkların aşa davet edilmesi.
– Kongurbay’ın aş geleneklerini bozması.
– Bokmurun’un Manas’ı aşa çağırması.
– Oyunlarda başgösteren kavgalar.
– Kökçögöz’ün Manas’ı yaralaması.
– Kanıkey’in Manas’ın yarasını iyileştirmesi.
– Manas’ın Aycangcun’u yenip Manas şehrini ele geçirmesi.
– Almambet’in hikâyesi.
– Kökçö’nün Almambet’le tartışması.
– Almambet’in Manas’ın yanına gelmesi.
– Almambet ve Aruuke.
– Almambet’in Kökçögöz’ü öldürmesi.
– Manas’la Akınhan’ın akraba oluşu.
– Cong kazat (büyük sefer).
– Manas’ın on dört hanı toplaması.
– Kanıkey’in nasihati.
– Manas’ın Beycin’e girmesi.
– Kongurbay’ın kanatlı habercisinin ele geçirilmesi.
– Almambet’le Çubak’ın kavgası.
– Kahramanların önceki savaşı.
– Kongurbay’ın Manas’ı yaralaması.
– Son direniş.
– Kahramanların ölümü.
– Manas’ın ölmesi.10
Konu başlıklarından da görüldüğü üzere her iki varyant arasında ciddî farklar görülmektedir. Her iki manasçı da, destanî geleneğin belli kurallarına bağlı kalmakla beraber destan metnine ciddî müdahalede bulunmuşlardır. S. Orozbakov’da savaş ve günlük hayata ait sahneler ön plânda iken, C. Mamay’da bunlara ek olarak olağanüstü unsurlar da bolca görülür. Mamay varyantında olup da diğerlerinde bulunmayan “comok başı” ve “comok sonu” bölümleri önemli yapısal farklılıklardır.
Bu çalışmada düşüncemiz, bu iki varyantın birebir karşılaştırılması değildir. Bu ayrı bir çalışma konusudur. Burada mümkün olduğu kadar C. Mamay varyantını tanıtmaya ve belli başlı konulardaki farklılığını ortaya koymaya gayret ediyoruz. Bu alandaki kaynakların yetersizliğinden kapsamlı karşılaştırma imkânımız olmamaktadır.
Mamay’ın varyantında görülen, ancak diğerlerinde olmayan motifleri şöyle sıralamak mümkündür: Onun varyantında Manas’ın atalarının menşei Kırgızların dağıldığı yer olan Ene Say’da onlara beylik yapan Mamay Han’dan gelmektedir.11 Bir diğer farklılık; Cakıp, Orozdu Han’ın büyük karısının oğlu olarak gösterilir. Halbuki Ala-Too (Tiyan Şan) manasçılarının hiçbirisinin varyantında böyle bir motif olmadığı gibi tersine Cakıp ve Orozdu Nogoy’un oğulları olarak gösterilirler.12
Mamay varyantında Çıyırdı, hamileliği sırasında arslan yüreğini, kaplan dilini ve simurg kuşunun göz yağını ister. Akbalta bunların hepsini bulup getirir. Dokuz ayın sonunda bir çocuk yerine mavi benekli bir kıl yığını dünyaa getirir. Akbalta bu kıl yığınını açarak içinden çocuğu çıkarır. Cakıp ve Akbalta çocuğun bir avucunda “Manas” adını, diğer avucunda da kan görürler. Bunun üzerine ikisi çocuğun adını değiştirip “Çong Cindi-büyük deli/kaçık” koyarlar. O zaman avuçtaki yazılı isim kaybolur. S. Orozbakov’da çocuk Manas’ın doğumu tamamen farklı olup ismi de nereden geldiği belli olamyan bir derviş koyar.13 Avucunda kan tutarak doğması başka varyantlarda da rastlanılan bir durumdur. Fakat çocuğun bir kıl yığınına benzer bir nesne içinde doğması diğer manasçılarda görülmeyen bir motiftir.
III- Cusup Mamay Varyantının Kaleme Alınması
C. Mamay varyantı bir defada kaleme alınmış değildir. Zaman içinde değişik yıllarda yazılmıştır. 1960 yılının Ekim ayında Kızılsu civarında yaşayan Kırgızların Temir adlı bir manasçının söylediği destanın bazı bölümleri Şincan gazetesinde yayınlanır. Bu tarihten önce Doğu Türkistan’da yaşayan Kırgızlar hakkında ciddî bir araştırma -bildiğimiz kadarıyla- yapılmamıştır. 1961 yılında komünist partisinin kültür politikası gereğince Çin topraklarında yaşayan etnik milletlerin halk kültürü ürünleri derlenir. Bu sebeple bir grup araştırmacı C. Mamay’ı hem Doğu Türkistan’da, hem de yaşadığı kentte dinleyerek varyantını kaleme alırlar. Bu derleme faaliyetlerinin neticesinde Mamay’ın ünü daha da artar. Bu arada ondan derlenen “Manas”ın Toyu”, “Kökötöy’ün Aşı”, “Kenenim”den bazı parçalar değişik mahallî gazetelerde yayınlanır. Derleme faaliyeti değişik sebeplerden 1978 yılına kadar devam etmiştir.14
Cusup Mamay son derece velût bir manasçıdır. Destanının “Manas” kısmını birbirine bağlı sekiz bölüm hâlinde anlatır. Bu özellik diğer manasçıların hiçbirisinde görülmez. Bunun yanında Mamay, Kırgızların “Kence Epos” dedikleri küçük destanları ve diğer halk hikâyelerini de bilmektedir. 1980 yılından başlayarak günümüze kadar bu kültür hazinesi neşredilmektedir.
